MEHMET IV. (1642-1693)

Osmanlı padişahlarının 19.’sudur. Sultan İbrahim’in büyük oğludur. Annesi Hatice Turhan Valide Sultan‘dır. Topkapı Sarayı‘nda veliaht olarak doğdu. Babasının tahttan indirilmesi üzerine 6 yaşında padişah oldu. 1687’de tahttan IV. Mehmet indirilinceye kadar 39 yıl hükümdarlık etti. Bu, Osmanlı tarihinde, Kanuni ve Osman Gazi‘nin saltanatlarından sonra gelen en uzun saltanattır.

IV. Mehmet tahttan indirildikten sonra İstanbul ve Edirne Sarayları’nda yaşadı. Orada öldü. Edirne’den getirilen cenazesi, annesinin yaptırdığı Yeni Cami’deki türbesine gömüldü. Kardeşleri II. Süleyman’la II. Ahmet’ten sonra oğulları II. Mustafa ile III. Ahmet padişah oldular.

IV. Mehmet’in saltanatı 3 devreye ayrılır:

1. — Önce büyükannesi Kösem Mahpeyker Valide Sultan‘ın (1648-1651), sonra annesiHatice Turhan Valide Sultan‘ın (1651-1656) niyabet yılları. Gerçek nüfuzun zorbalar elinde bulunduğu bu kargaşalık devresine «Ağalar Saltanatı» denir.

2. — Köprülüler Devri (1656-1683). Osmanlı tarihinin en büyük azamet devrelerinden biridir; bu devrede de IV. Mehmet saltanat sürmüşse de hükümet işlerine karışmamış, iktidarda sırasıyla Köprülü Mehmet Paşa ile oğlu Fazıl Ahmet Paşa, damadı Merzifonlu Kara Mustafa Paşa bulunmuşlardır.

3. — Karlofça Antlaşması ile biten «Felâket Yılları»nın ilk devresi (1683-1687)

Bu devrelerden hiçbirinde IV. Mehmet devleti kendisi idare etmemiştir; yalnız, seferlere çıkmakla faaliyet göstermekten de geri kalmamıştır.

Ağalar Saltanatı

IV. Mehmet tahta çıktığında, 7 yaşında bile yoktu. 21 yaşındaki annesi Turhan Vâlide‘ nin de sözü geçmiyordu. Nüfuz, saltanat darbesini yapan Kösem Sultan‘la onun dayandığı zorbaların elindeydi. Köprülü’ye kadar 14 vezir-i âzam gelip geçti; bu arada Kösem Sultanortadan kaldırıldı, iktidar gittikçe Turhan Sultan‘ın elinde toplanmaya başladı. Nihayet büyük zorluklarla ihtiyar vezir Köprülü Mehmet Paşa iktidara getirilebildi (Köprülüler). Bu devrede Venedik’le savaşta başarılar kazanıldı. Erdel (Transilvanya), Anadolu isyanları bastırıldı. Zorbalığın başı tamamen ezildi, imparatorluk huzura kavuştu.

Köprülüler Devri

Köprülü Fazıl Ahmet Paşa’nın uzun iktidar yılları Osmanlı tarihinin en bahtiyar devrelerinden biri oldu. Fazıl Ahmet Paşa, 1663 Almanya seferinde Slovakya’yı, bu arada ünlü Uyvar Kalesi’ni aldı. Vasvar Antlaşması ile, imparatorluğun sınırını çok kuzeye götürdü. Girit’ten Venedikliler’i sürdü, adanın fethini tamamladı.

IV. Mehmet, 1672’de Birinci Lehistan Seferine çıktı. Podolya eyaleti Osmanlı’ya alındı. Bucaş Antlaşması ile Lehistan, Osmanlı’nın vergi verir vasat bir devleti olmayı kabul etti. Yalnız, antlaşma hükümleri yerine getirilmedi. Bunun üzerine IV. Mehmet, 1673’te ikinci Lehistan Seferi’ne çıktı. Ukrayna tamamen alındı, 1676 Zorawno Antlaşması ile Lehistan, Ukrayna ve Podolya’yı Osmanlı’ya bıraktı. Bu savaşlarda Lwow ve Lublin gibi Leh şehirlerine Türk bayrağı çekildi.

IV. Mehmet Moskof Seferinde

Fazıl Ahmet Paşa 1676’da, 41 yaşında, öldü, yerine, kayın biraderi Merzifonlu Kara Mustafa Paşa getirildi. Bu sıralarda Rusya ile münasebetler bozuldu. 1668’de Merzifonlu’ nun Rus elçisini tokatladığından beri bu devletle münasebetler kesilmişti. 1678’de IV. Mehmet «Moskof Kâfiri Üzerine Sefer-i Hümayununa çıktı. Gerçekte orduyu Merzifonlu idare ediyordu. Ukrayna’ya yapılan bu seferde Rus ordusu Türkler’in karşısına çıkmadı. 5 ay kadar sonra, bazı yerler alınarak, seferden dönüldü. 11 şubat 1681’de yapılan antlaşma ile Kiev şehri, Rusya’ya bırakıldı.

Bu seferin büyük önemi vardır; çünkü o tarihe kadar hiçbir padişah Rusya seferine kendisi başkomutanlık etmemiş, Rus seferleri daima vezirlere, Kırım hanlarına, prenslerine verilmişti.

Fransa ile ele münasebetler iyi değildi. XIV. Louis’nin Avrupa çapında egemenlik kurmak istemesi, Osmanlı’nın bazı menfaatleriyle çelişiyordu. Fransız büyükelçisine dayak atılıp hapsedildi; Fransa’dan tazminatlar, tavizler elde edildiyse de, doğrudan doğruya savaş olmadı.

Bundan sonra Almanya ile yeniden savaşa girişildi. İkinci Viyana Seferi ile sonuçlanan bu savaşta Türk ordusu, Almanya-Lehistan-Venedik -Rusya birliği ile bunlara katılan ikinci derecede birtakım devletlere yenildi (İkinci Viyana Kuşatması). Kara Mustafa Paşa’nın idam ettirilmesi hatasından sonra işler çığırından çıkmış, ordunun, devletin idaresi tamamen liyakatsiz ellere geçmişti.

Felaket Yılları

1686’da Budin’in (Budapeşte’nin) düşmesi en büyük felâket oldu. Daha sonra Peç’le Segedin de düştü, Kuzey Macaristan’ın elde tutulamayacağı anlaşıldı. 1687′ de Mohaç’ta değersiz komutanlar tarafından sevk ve idare edilen ordu, 20.000 şehit vererek, Almanlar’a yenildi. Yalnız, Lehistan cephesinde, Kamaniçe’de Vezir Damat Bozoklu Mustafa Paşa büyük bir zafer kazandı. Mora da 1687 eylülünde Venediklilerin eline geçti.

Bu keşmekeşler içinde İstanbul’da Sadaret Kaymakamı (başbakan vekili) olan Köprülüzade Fazıl Mustafa Paşa IV. Mehmet’i tahttan indirdi, yerine kardeşi II. Süleyman’ı geçirdi. Bu, tamamen hükümet aleyhine dönen halk efkarını oyalayacak bir olaydı, çünkü IV. Mehmet’in son 4 yıllık felaketlerde hiçbir suçu yoktu; hiçbir zaman devlet işlerine karışmamış, yalnız saltanat sürmüş, avlanmış, törenlerde bulunmuştu.