İkinci Göktürk İmparatorluğu (Kutluklar)
İkinci Göktürk İmparatorluğu,
Kutluklar (Kutluglar) olarak bilinen, Göktürklerin yıkılmasıyla dirilen Türk
Dünyasının kurduğu büyük Göktürk devleti.
1. Göktürk
İmparatorluğun bölünmesi ve yıkılmasından sonra Türk coğrafyası Çin esareti
altına girdi. 50 Yıllı esaret döneminde Devlet teşkilatlanmasına geçemeyen
Türk’ler, Çin esareti altında yaşamak zorunda kaldılar. Göktürk
İmparatorluğunun sahip olduğu güç ve bölgesinde hakim konumu ile Türkistan
bölgesinde büyük bir Türk topluluğu miras bıraktı. Çin esareti altındaki Türk
coğrafyası, küçük beylikler ve gruplar halinde varlıklarını sürdürerek
kültürlerini yaşatmaya devam ettiler. Doğu ve Batı Göktürk imparatorluklarının
yıkılmasından sonra Türkistan bölgesinde Türk dilini konuşan, Türk kültürüyle
yaşayan muazzam bir topluluk olarak yeniden devlet kurmak hayaliyle yaşamaya
devam ettiler.
50 yıl süren
esaretin sonunda (680), Türk Kağanlarının geldiği Aşina kabilesinden
Kutlug, kardeşi Kapagan ve akıl hocası Bilge Tonyukuk ile İkinci Göktürk
(Kutlug) İmparatorluğunun ilk adımlarını attı. Büyük Göktürk İmparatorluğu
dönemindeki güce ulaşan Kutlug İmparatorluğu, Savaş ve Devlet
teşkilatlanmasının yanında Türk Kültürü’nün bilinen temel taşlarını oluşturmuş
ve bugün dahi sahip olduğumuz çok değerli bilgilerin mimarı olmuştur. Son yüz
yılda ortaya çıkan Taş Yazıtlar, Kitabeler ve İlk ağızdan Türk Tarihini
aydınlatan yazılı kaynaklar bu dönemde oluşturulmuş ve Türk Kültürüne
adanmıştır.
Kutlug Dönemi
(680-691)
Aşina soyundan
gelen Kutlug, Çin’e isyan ederek İkinci Göktürk İmparatorluğunun ilk adımlarını
attı. Kısa süre içerisinde Ötüken’i başkent ilan ederek kağanlığını örgütledi.
Bu sebeple Devleti Toplayan anlamına gelen İl-Teriş ünvanını aldı. Kardeşi
Kapagan’ı Şad, akıl hocası Bilge Tonyukuk’u veziri ilan ederek ordu ve
siyasetin başına getirdi.
Kutlug (İlteriş)
Kağan, yeni Türk devletini kurduktan hemen sonra kısa süre içerisinde Ordu,
Siyaset ve Stratejilerini oluşturarak Devletin temel taşları inşa etti. Türk
coğrafyasında yaşayan Türk topluluklarının bütünlüğünü ve Türk Birliğini
sağladı. Devlet düzenini oturtan İlteriş Kağan, Çine sayısız sefer düzenledi.
Bu yoğun seferler ile Çin hanedanlığı üzerinde baskılarını arttırdı. Öyle ki
bir seferde 23 Çin şehrini ele geçirip Okyanusa kadar ilerlediği Çin
kaynaklarında geçmektedir.
İlteriş Kağan,
İkinci Göktürk (Kutlug) İmparatorluğunu kurup 1. Göktürk İmparatorluğu
dönemindeki güce tekrar erişerek Türk coğrafyasındaki Türk varlığını yeniden
ortaya çıkartmıştır. İlteriş Kağan 691 yılında vefat ettiğinde oğulları
Bilge(8) ve Kültigin(7) nın yaşlarının küçük olması nedeniyle yerine kardeşi
Kapagan Kağan yönetime geçti.
Kapagan Dönemi (691
– 716)
Kapagan, ağabeyi
Kutlug ile birlikte devleti yönettiği için Kutlug’un devlet yönetimine çok
yakın bir yol izledi. İlteriş Kağan’ın Çin’e karşı giriştiği yoğun akınlara
devam ederek Çin üzerindeki baskıyı arttırdı. Yaptığı seferler ve akınlarda
başarılı olan Kapagan, Devletin gücünü arttırarak hakimiyet alanlarını
genişletti.
İlteriş Kağan
döneminde oluşturulan Türk Birliği, Kapagan Kağan döneminde tam anlamıyla sonuç
verdi. Kendi yönetimi altında toplanmak taraftarı olmayan Kırgızlar, Türgişler
ve Basmillerin baskı altına alınarak Türk birliğine katılmaları ve itaatlerini
sağladı. Birliğe katılmayı reddeden Karluklar ve Oğuzlar’ın üzerine sefer
düzenleyerek cezalandırılarakta olsa Türk birliğine katılmaları sağlandı ve
Türk Birliğini tam anlamıyla kurmuş oldu.
Kapagan döneminde
sağlanan Türk birliği ve Çin üzerine kurulan baskı ve elde edilen başarıların
yanında yaptığı Tarım reformları ile yönettiği Türk toplumunun refah seviyesini
de yükseltti. Gerçekleştirdiği Tohum ıslahı ve Çin’in kullandığı tarım
teknikleri kullanarak tarım alanında büyüyen, Devletiyle, Toplumuyla, Kültürüyle
muazzam bir Türk Medeniyeti kurulmasını sağladı.
Kapagan Kağan, 25
yıllık yönetiminde Devletinin hakimiyet alanını genişletti, Türk toplumunun hem
ekonomik, hem kültürel alanlarda gelişmesini sağladı. Kapagan kağan, Dokuz Oğuz
boylarından biri olan Bayirku ile yaptığı mücadele neticesinde 716 yılında
öldürüldü. Vefatı ile yerine oğlu İnal kağan geçse de, liderlik vasıflarına
sahip olmadığı fark edilince taht kavgasına mahal verilmeden tahttan indirildi
ve yerine İlteriş’in oğulları Bilge ve Kül Tigin’e devretti.
Bilge Kağan Dönemi
(716 – 734)
Kapagan Kağan’ın
oğlu İnal’ın tahttan indirilmesiyle yönetim Bilge ve Kül Tigin tarafından
devralındı. Kül Tigin, askeri vasıfları fevkalade kuvvetli ve kazandığı
savaşlarla başarısını ispatlamış bir komutandı. Kül Tigin, tahta geçmesi için
kardeşi Bilge’yi destekledi. Bilge Yabgu oldu, Kul Tigin ise Orduların başına
geçti. Devletin kuruluşunda ve yükselişinde büyük hizmetlerde bulunan Tonyukuk
Bilge döneminde de vezirlik görevine devam etti.
İmparatorluğun
kurulduğu dönemde başlayan ve önce Kutlug sonra Kapağan Kağan’ın bastırdığı
isyanlar Bilge Kağan döneminde tekrar baş gösterdi. Gerçekleşen isyanları
bastırdı ve devlet içindeki düzenin bozulmasının önüne geçti. İsyanlar ile
birlikte başkaldıran Karluklar ve Uygurları tekrar devlete bağladı. Gerçekleşen
isyanların çoğunda Çin’in politik oyunları en önemli etkendi. Bölgesindeki
hakimiyeti askeri ve politik olarak kontrol altında tutmak isteyen Çin,
Türk’lerin yaşadığı Ötüken çevresinde yeniden güçlenen Türk Devletini iç
karışıklıklar ile zayıflatmak düşüncesinden Bilge Kağan döneminde de
vazgeçmedi. Bilge Kağan, Çin’in bu tutumunu karşılıksız bırakmamak için
Cezalandırmak amacıyla Çin’in üzerine yürüdü. 720 yılında Çine saldıran Bilge
Kağan, Çin’in Kuzey bölgesindeki topraklarını ele geçirerek Türk Devletinin
sınırlarını Kuzey-Doğu tarafına doğru daha da genişletmiş oldu.
Bilge Kağan
döneminde Kutlug Devletinin sınırları Şan-Tung ovasından İç Asya’da Karaşar
bölgesine, kuzeyde Bayırku sahasından Ani Irmağı çevresi ve Batı Demirkapı’ya
(Ceyhun ırmağı yakınlarında, Semerkand-Belh yolu) kadar ulaştı.
Bilge Kağan,
Kitanlara karşı kazandığı savaştan sonra bakanı Buyruk Çor tarafından 734
yılında zehirlenerek öldürüldü. Çin için çalışan Buyruk Çor, Bilge Kağan’a
ihanet etti ancak Bilge Kağan hemen ölmedi. Hasta halde yatarken kendisini
zehirleyen Buyruk Çor ve yardımcısını öldürdü ancak hastalığından
kurtulamayarak vefat etti.
Bilge Kağan’ın
ölümü ile, Oğlu Tengri Kağan, bugün Bilge Kağan yazıtı olarak bilinen taş
yazıtı yaptırdı. Yazıda şöyle geçmektedir (Telafuz çevirisi ile) ;
“Bukadar kazanıp
babam, kağan köpek yılı, onunca ay, yirmi altıda uçup gitti. Domuz yılı beşinci
ay yirmi yedide yas töreni yaptırdım” [Bilge Kağan, Güney, 10]
Bilge Kültür ve
Medeniyete çok önem verirdi. Bugün Orhun yazıtları olarak bilinen taş
yazıtların çoğu Bilge Kağan döneminde meydana getirildi. Yazı ve Töre’nin
yayılması ve Türk Kültürü’nün yozlaşmaktan uzat tutmak amacıyla pek çok
faaliyette bulundu. Bilge Kağan, Bozkır hayatı yaşayan Türk topluluklarını
Şehir düzenine geçirmeyi çok arzuluyordu. Yerleşik bir yaşam ile şehir
düzeninde geçirmek düşüncesindeydi. Tonyukuk bu düşünceye karşı çıkarak Bilge
Kağan’ı engelledi. Tonyukuk,
“Türkler avcılık
yapan savaşçılardır, güçsüzken dağınık yaşar, tehlikelerden uzak durur,
güçlenince ortaya çıkar ve mücadele eder. Nüfus olarak Çin’e karşı çok az
sayıdayız. Kale surları içerisine girersek mağlup olur varlığımızı
sürdüremeyiz”
diyerek Bilge
Kağan’ı bu düşüncesinden uzaklaştırdı. Bunun yanında Budizm’e ilgi duyan Bilge
Kağan, tapınaklar yaptırarak Türk Toplumunu Budizm inanışına yöneltmeye
çalışsada Tonyukuk bunada engel olarak Budizmin Türk Kültürüne zarar vereceği
ve Türk toplumunun yaşamını olumsuz etkileyeceği düşüncesiyle olumsuz düşüncesini
belirterek Bilge Kağan’ın bu düşüncesine de engel oldu .
İmparatorluğun
Yıkılışı (734 – 745)
Bilge Kağan’ın
ölümünden sonra Türk Devletinin yönetiminde karışıklıklar baş gösterdi. Bilge
Kağan’ın oğlu olan Tengri Kağan, yaşının küçük olması sebebiyle yönetime
geçemiyordu. Tengri Şad’ın namına devletin yönetiminin emanet edileceği kişinin
bulunamayışı nedeniyle yönetimi Tonyukuk’un devralması düşünülse de, ilerleyen
yaşı buna engel oluyordu. Yönetimi Tonyukuk’un kızı Pofu Hatun ünvanıyla geçici
olarak devraldı. Ancak Türk Devletinin kararlı ve istikrarlı yönetilememesi
nedeniyle bağlı bulunan ve daha önce defalarca isyan eden topluluklar
birleşerek başkaldırdılar.
Basmiller,
Karluklar ve Uygurlar birleşerek Basmil liderini Kağan ilan ettiler (742) Daha
sonra Uygurlar Basmilleri’de ortadan kaldırarak Ötüken’e hakim oldular (745)
Uygurlar’ın hakimiyeti sağlamasıyla Kutlug İmparatorluğu son bulmuş, Uygur
İmparatorluğu tarih sahnesindeki yerini almıştır.
Yorumlar
Yorum Gönder